Op 14 januari 2012 overleed José Luis Álvarez Enparantza (Txillardegi) op 82-jarige leeftijd. Baskenland verloor hiermee één van zijn grootste intellectuelen van de 20e en 21e eeuw. Bij ons in Vlaanderen is hij vooral gekend als één van de historische oprichters van ETA. De herinneringen aan Txillardegi daartoe beperken, zou hem allerminst eer aan doen. Zijn persoon en zijn leven zijn veel complexer dan dat. Veel te complex ook om in één artikel weer te geven. Als ik hem mag samenvatten in een paar woorden, dan is Txillardegi op de eerste plaats een voorvechter van de Baskische taal, een sociolinguïst en een onderwijzer.
De reden waarom ik deze kant van Txillardegi wil weergeven, is te vinden in de woorden van Txillardegi zelf: “Mijn beweegreden is het Baskisch geweest. Baskenland is het land van het Baskisch en zonder Baskisch is er geen Baskenland. De politieke strijd is daar één gevolg van. Het is vanuit de vaststelling dat er zonder Baskisch geen Baskenland is, dat er een politieke doelstelling gegroeid is” (Berria, 5/9/2004).
Voor Txillardegi waren wetenschappelijk taalonderzoek, een actief pro-Baskisch taalbeleid en actie vanuit het volk ter ondersteuning van de taal, dan ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. Die drie-eenheid heeft hij heel zijn leven beleden en in de praktijk omgezet. Zijn onderzoeken waren multidisciplinair: hij verbond sociologie, linguïstiek, filologie, wiskunde, pedagogiek en fysica in zijn analyses om tot een logisch en coherent geheel te komen. Heel vaak bestudeerde Txillardegi daarvoor andere talen. Hij keek dan naar de politieke en maatschappelijke status van een taal en doorwrocht de structuren en eigenheden ervan.
Ook de toestand van het Nederlands in Vlaanderen en hoe de Vlamingen de status van hun taal in de twintigste eeuw hebben weten te redden, waren hem opgevallen. Txillardegi leerde Vlaanderen zeer goed kennen, dankzij zijn verblijven in Brussel, Leuven, Gent en Antwerpen. In zijn artikel Hizkuntza eta Herri-kidetasuna (Taal en “Volkslidmaatschap”) uit 1966 schetst hij de verfransing van de negentien gemeenten Brusselse gemeenten, waar hij in 1969 Elsa Scheelen schreef, een meer dan symbolische roman: het betekende zijn definitieve breuk met ETA en het begin van een nieuw leven. Eerst op politiek vlak, als mede-oprichter van de partij Euskal Sozialista Biltzarrea (Congres van Baskische Socialisten) en nadien als senator voor Herri Batasuna. Om dan in de jaren tachtig een succesvolle carrière als taalacademicus aan te vatten.
Hij heeft een bibliotheek vol geschreven met boeken, studies, onderzoeken, essays en artikels in tal van dagbladen en tijdschriften. Hij heeft geschreven over de noodzaak aan een Algemeen Baskische grammatica, schrijfwijze, woordgebruik en over de normalisering van de Baskische taal in alle domeinen van het maatschappelijke leven en de noodzakelijke politieke steun daarvoor.
De pedagogische component was steevast aanwezig in zijn teksten. Heel nadrukkelijk verwees hij naar de status van deze of gene taal en de gevolgtrekkingen daaruit paste hij dan toe op de Baskische taal. Met deze steeds weerkerende vergelijkingen wilde hij zijn lezers duidelijk maken hoe ver het Baskisch nog verwijderd was (is) van een genormaliseerde status.
De gesprekken die ik met hem heb gehad, gingen ook altijd op de eerste plaats daarover: over het belang van de status van een taal voor de verdere ontvoogding van een natie. En dat een taal de juiste politieke instrumenten nodig heeft om te blijven bestaan: een eigen staat, een overheid die consequent en actief die taal steunt, een volk dat zich bewust is van het belang van het dagdagelijkse gebruik van zijn taal. Uren heb ik naar hem geluisterd. Mijn eerste ontmoeting met hem ben ik uiteraard nooit vergeten. Het eerste wat Txillardegi me vroeg, was mijn naam. Na mijn antwoord, keek hij scherp en zei: “ok, dat is je schuilnaam, maar hoe heet je werkelijk?”. Karel is immers een Baskisch zelfstandig naamwoord en betekent rand, wand, reling, boord. Uiteindelijk kon ik hem ervan overtuigen dat Karel wel degelijk mijn echte naam is. Waarop hij zei: “ah, ik dacht dat jij van hier was aan je uitspraak te horen”. Een mooier compliment kan je als buitenlander niet krijgen en zeker als dat komt van een monument als Txillardegi.
De Basken zijn één van hun grootste intellectuelen kwijt met het overlijden van Txillardegi. Maar wij ook. Want Txillardegi was Bask, socialist en internationalist. Zijn lessen waren al vereeuwigd in tal van gedrukte werken. Sinds kort bestaat er ook een blog waar iedereen een ruime verzameling artikels kan nalezen. Je moet er wel Baskisch voor kennen: http://txillardegi.wordpress.com/
KS
