Artikels

Woord vooraf

Het is met veel enthousiasme dat we vernamen dat het Savaryschooltje in Rozendaal (Rosendaël) in september van dit jaar een tweetalige kleuterschool (Nederlands/Frans) zal openen.¹ Dit is een primeur binnen de Franse staat. Midden vorig jaar waren we – helaas veel te kortstondig – verheugd al dat er opnieuw goed nieuws was voor het Nederlands in Zuid-Vlaanderen en Noord-Artesië, het deel van ons historische taalgebied dat om staatkundige redenen ook bekend staat als Frans-Vlaanderen. Er was immers sprake van een aantal projecten voor tweetalig (Frans/Nederlands) onderwijs. Aan het begin van het schooljaar 2019-2020 hoopte men in het gebied tussen Brayduinen en Niepkerke een twaalftal zulke tweetalige klasjes te kunnen openen, waarin het Nederlands volgens het immersieprincipe zou worden onderwezen. Een aantal zou zelfs al in september 2019 de deuren openen. Het opvallendste project werd hierbij geleid door de Vlaamse Heuvels (de “communauté de communes des Hauts de Flandres”, een samenwerkingsverband van een veertigtal gemeenten met Wormhout, Hondschote en Sint-Winoksbergen als grootste). Hier wenste men het schooltje van Wylder (of Wilder, in een gemoderniseerde spelling), dat eind vorig schooljaar – ondanks protest van de dorpsbewoners en bezorgde ouders² - moest sluiten (net als steeds meer dorpsschooltjes in de centralistische Franse staat, die in zijn neoliberale gedaante nagenoeg enkel nog investeert in Parijs en een aantal grote steden³), opnieuw te openen en ditmaal als een volledige tweetalige school. Helaas, het heeft niet mogen zijn: in Wylder zou er uiteindelijk hoogstens sprake zijn van drie of vier uur Nederlands per week, wat op zich natuurlijk wel een vooruitgang zou betekenen, maar niet datgene is wat oorspronkelijk werd vooropgesteld. Het is dus Rozendaal dat met de eer gaat lopen.

Het opvallende daarbij is, dat dit niet een louter privé-initiatief gaat, maar uitgaat van de Stad Duinkerke, waar Rozendaal een deelgemeente van is. Dit betekent een belangrijke, zij het bescheiden ommezwaai in het taalbeleid van de Franse staatsinstellingen. Het lijkt ons belangrijk dat ook Nederlandstaligen buiten de Franse staat nadenken over de wijze waarop ze deze positieve ontwikkelingen kunnen steunen, met erkenning van de eigenheid en specifieke situatie van de streek en zonder over te komen als “buitenlandse” bemoeials over te komen. Dit document hoopt een bijdrage te leveren aan het denkwerk hierover.

Een tweetalige school over de schreve

Na jaren waarin het Nederlands – in de ruime zin van het woord, dus gaande van de standaardtaal tot de plaatselijke vormen van het West-Vlaams – achteruit heeft geboerd in Zuid-Vlaanderen⁴, zijn er sinds enige tijd een aantal positieve signalen waar te nemen. Er is een vrij grote belangstelling voor Nederlandse lessen, terwijl er ook dialectlessen gegeven worden, met een zekere steun van de staat en zeker de gemeenten. In sommige gevallen gebeurt dit zelfs op school. Zo biedt de ANVT in vier schooltjes (waaronder drie openbare) lesjes aan van de nieuwe standaardisatie die zij op basis van de lokale dialecten hebben gemaakt. Ter herinnering: het Nederlands als onderwijstaal werd in 1853 verboden en sinds 1882 mag het ook niet meer als hulptaal worden gebruikt (zoals sinds 1794 het geval was). Nu is er voor de eerste keer sprake van een dergelijke systematische herintroductie van het Nederlands.

Dit is een stap die wij enkel maar kunnen goedkeuren: vanuit nationaal oogpunt omdat hiermee een nieuwe fase zou intreden in de emancipatiestrijd om het Nederlands in heel het gebied waar het de traditionele plaatselijke taal is in zijn rechten te herstellen (hoewel het te vergaand zou zijn om het, op z’n Catalaans, over een “normalisatie” van de situatie te hebben) en het uit elkaar dwingen van dit gebied door de Europese grootmachten en de gevestigde staten tegen te gaan, maar ook louter vanuit praktisch oogpunt – voor de toekomstkansen van de jonge Zuid-Vlamingen. Deze stap wordt dan ook door de bestuurslagen voornamelijk op basis van economische beweegredenen gelegitimeerd, en niet vanuit een soort nationaal bewustzijn. We zullen in het midden laten in welke mate een zeker nationaal besef toch niet sluimerend meespeelt, aangezien zuiver utilitaire beweegredenen ook voor andere talen – niet het minst het Engels – zouden kunnen worden aangehaald. Hoe dan ook zal, wie het Nederlands in deze streken wil bevorderen, er verstandig aan doen om niet enkel historische redenen aan te halen, maar ook utilitaire.

Tegelijkertijd hopen we dat de onnodige tegenstelling die sommigen tussen de standaardtaal en de lokale vormen (gemeenzaam “dialecten” genoemd) oproepen geen onnodig obstakel zal blijven vormen. Iedere vorm van onderwijs van en in het Nederlands, of het nu volgens de norm van de Taalunie dan wel die van de ANVT is, valt in principe toe te juichen. De realiteit is dat wie het Algemeen Nederlands beheerst, gemakkelijker toegang heeft tot de lokale vormen dan wie enkel Frans spreekt – en andersom! De standaardisering van de ANVT mag dan wel arbitrair en niet altijd volledig geslaagd zijn, mogelijk kan ze wel bijdragen tot het behoud en bevorderen van zowel het plaatselijke Vlaams als het Nederlands in het algemeen. Idealiter wordt er dus uitgegaan van een soort complementariteit, bv. door tijdens de lessen Nederlands ook in te gaan op de bijzonderheden van de lokale vormen. Zo kunnen zowel de praktische voordelen van beide varianten – de beschikbaarheid van een ruimer aanbod aan sprekers, geschoolde leerkrachten en arbeidsmarktpotentieel van het Algemeen Nederlands en de historische waarde waar de ANVT mee wordt geassocieerd en die voor een extra aantrekkingskracht zorgt – worden gecombineerd. De concrete wijze waarop dit kan gebeuren, moet worden bepaald door de onderwijzers en taalpedagogen.

⁵

Een opdracht voor de Nederlandse Taalunie

Het lijkt niet meer dan gepast dat er, vanuit die gebieden waar het Nederlands wél een (weliswaar stelselmatig ondergraven¹⁰) juridische basis heeft en een sterker sociologisch draagvlak heeft weten te behouden, namelijk de Belgische staat en het Koninkrijk der Nederlanden, steun wordt gegeven aan deze pogingen om het Nederlands een plaats te geven in het onderwijs over de schreve. Dat kan om te beginnen uiteraard op individuele basis, of door het verenigingsleven. Maar, zolang deze nog bestaan, lijkt het ons ook gepast dat de bestaande statelijke structuren voor deze doelstellingen worden gebruikt. Steeds moet de rode draad echter zijn dat het de Zuid-Vlamingen zelf moeten zijn, die het ritme van de samenwerking moeten bepalen. Een paternalistische benadering vanuit deze kant van de schreve is niet alleen vanuit basisdemocratisch oogpunt betwistbaar, maar kan door kwaadwillende staatsgetrouwe krachten al te gauw worden voorgesteld als een uiting van “Belgisch-Hollands imperialisme” en zo nefast blijken voor het nagestreefde doel, de versterking van de positie in het Nederlands.

Een mogelijk platform dat gebruikt zou kunnen worden, is de Taalunie. Artikel 5 voorziet immers dat de verdragsluitende partijen, “wanneer zij dit nodig achten”, “het onderwijs in de Nederlandse taal en letteren [zullen] bevorderen en ernaar streven dat daarbij wordt uitgegaan van de eenheid van de taal en de gemeenschappelijkheid van de letteren”. Wel, dit lijkt ons een gelegenheid waar dit nodig moet worden geacht. Daarbij denken wij uiteraard niet aan de Taalunie als een soort inrichtende macht – dat zou overigens moeilijk passen bij bovengeschetste rode draad. Maar indien niets lijkt te beletten dat de Franse staat, via de AEFE¹¹, in 137 landen, bijna altijd buiten het eigenlijke Franse taalgebied, poepchique lycées français inricht en soortgelijke privé-instellingen ondersteunt, dan lijken er geen principiële bezwaren te uiten te zijn tegen het ondersteunen van een of meer volksere scholen, waarvan de inrichtende macht bovendien officieel een Franse staatsinstelling (bijvoorbeeld de Stad Duinkerke) blijft.

Daarnaast kan ook gedacht worden aan de optie om de Nederlandse Taalunie in te zetten om partnerverenigingen die zich bezighouden met de bevordering van het AN of enige andere taalvorm financieel te ondersteunen. De basis hiervoor bestaat reeds: art. 5, lid h (“particuliere initiatieven die tot de verwezenlijking van de Taalunie kunnen bijdragen, aanmoedigen”). Initiatieven vanuit de gemeenschap om het Nederlands te bevorderen, kunnen daarmee worden gesteund. Indien de retoriek tegen het Nederlands, die doorgaans op weinig wetenschappelijke grond is gebaseerd¹², wordt opgegeven, zou ook de ANVT hiervoor eventueel in aanmerking komen, met een bedrag dat aangepast is aan de noden. Dat de Nederlandse Taalunie uitgaat van de eenheid van de taal, hoeft immers ook nu niet te verhinderen dat er organisaties die andere taalvormen bevorderen door de overheden ondersteund worden. Zo wordt ook de vzw be.brusseleir, dat de Brusselse dialecten uitdraagt, terecht (ondanks de belachelijke naam) door de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie ondersteund.

Ook kan men denken aan een uitbreiding van artikel 3, dat de doelen van de Taalunie behandelt. Lid d vermeldt weliswaar de doelstelling van de bevordering van het Nederlands in het buitenland, maar dit is een formulering die niet goed past bij de situatie van een oorspronkelijk Nederlandstalig gebied, waar het Nederlands weliswaar sterk achteruit heeft geboet. Het staat nergens expliciet in het Taalunieverdrag, maar zoals het nu voorligt, blijkt impliciet dat met 'buitenland' alles wat buiten de Belgische staat en het Koninkrijk der Nederlanden valt wordt bedoeld. Allicht zou het beter zijn over, inderdaad, de versterking van het Nederlands in heel het taalgebied expliciet als doelstelling te vermelden.

Een droom of langetermijnvisie? Inspraak van de Vlamingen in de Franse staat via de aanpassing van de structuren van de Taalunie

Dit alles kan slechts succesvol zijn indien dit, zoals gezegd, plaatsvindt op vrijwillige instemming en aanvraag van de Zuid-Vlaamse partners. Het minimum minimorum dat kan worden gevraagd, zijn projectmatige of structurele samenwerkingsakkoorden met de betrokken Zuid-Vlaamse gemeenten en andere collectiviteiten; zulks blijft binnen het kader van de bestaande staatkundige verhoudingen.

Wij pleiten er niettemin voor om ook – zo nodig creatieve – oplossingen te vinden om ervoor te zorgen dat de Zuid-Vlaamse gemeenten en andere collectiviteiten niet enkel structurele externe partners zouden worden (wat al een hele stap vooruit zou zijn), maar ook over een vorm van lidmaatschap van de Taalunie kunnen beschikken, dit om te vermijden dat de Taalunie en de taalgemeenschap als dusdanig louter als een externe, mogelijk paternalistische instantie wordt gezien en zich ook daadwerkelijk als dusdanig gedraagt.

We beseffen dat dit een zeer delicate oefening wordt. De Taalunie is immers opgezet als een verdragsrechtelijk samenwerkingsverband tussen twee soevereine staten (het Koninkrijk der Nederlanden en de Belgische staat) als volwaardig lid en een derde soevereine staat (de Republiek Suriname) als geassocieerd lid. Hoewel wij er als basisdemocratische beweging voorstander van zijn de bestaande staatsstructuren en hun grenzen zoveel mogelijk te negeren (maar zo veel als nodig te benutten), beseffen we dat de Franse staat allicht niet geneigd zal zijn z’n onderdelen – die per definitie geen verdragsrechtelijke bevoegdheid hebben – op gelijke hoogte te laten handelen met twee naburige staten waar ze in theorie althans¹³ de soevereiniteit van erkent, maar ook dat noch de twee andere staten én de betrokken Zuid-Vlaamse collectiviteiten zelf dit misschien niet zullen wensen. Gegeven die situatie, moet er toch worden onderzocht hoe de huidige structuren van de Taalunie kunnen worden aangepast. Op dit ogenblik zijn deze immers zeer interstatelijk:

• Een Comité van Ministers dat het beleid bepaalt en bestaat uit twee ministers uit beide landen, die per staat met één stem spreken;

• Een Interparlementaire Commissie, die beraadslaagt over alle aangelegenheden die op de Taalunie betrekking hebben en bestaat uit 14 leden, namelijk zeven afgevaardigden van de Staten-Generaal en zeven afgevaardigden uit het Vlaams Parlement.

• Een adviserende Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren, bestaande uit twaalf individuele leden die op basis van hun deskundigheid worden geselecteerd (d.w.z. dat zij geen instelling, vereniging of collectiviteit vertegenwoordigen), met een in beginsel paritaire vertegenwoordiging uit beide staten. Het zijn de voorzitter en vicevoorzitter van de Raad die de nieuwe leden selecteren op basis van de ingediende kandidaatstellingen, daarna stemt de hele Raad erover en vervolgens neemt het Comité van Ministers de uiteindelijke beslissing om de voorgedragen kandidaat al dan niet te benoemen.

• Het Algemeen Secretariaat, dat instaat voor de dagelijkse werking.

Theoretisch bestaat er uiteraard de mogelijkheid dat de andere staten waar traditioneel het Nederlands wordt gesproken (de Franse en de Duitse) geassocieerd lid worden, naar het voorbeeld van de Republiek Suriname, steeds via een specifiek associatieverdrag. In abstractie bekeken zou zoiets, hoewel niet ideaal, een stap vooruit kunnen betekenen; in werkelijkheid is de kans echter gering dat de Franse staat, met zijn blijvende afkeer voor “regionale” talen en cynische weigering van het Nederlands als iets anders als een vreemde taal te beschouwen¹⁴, hiertoe bereid zou zijn en, in het hypothetische geval dat hij een dergelijk lidmaatschap toch zou opnemen, deze eerder zal gebruiken om de werking van de Taalunie te bemoeilijken en de heropleving van het Nederlands tegen te werken. Of we het nu willen of niet, het zal met de gemeenten en andere plaatselijke collectiviteiten zijn dat gewerkt zal moeten worden. Bovendien is dit meer in overeenstemming met het idee van basisdemocratie en plaatselijk zelfbestuur, in contrast met de centralistische top-downbenadering die we dreigen te erven van de Franse en Belgische staten.

Een mogelijk scenario is dan ook om van de (omgedoopte) Interparlementaire Commissie een ruimere vergadering te maken, waar naast de afgevaardigden van de Staten-Generaal en het Vlaams Parlement ook vertegenwoordigers van andere collectiviteiten, uit het “buitenland”, die zich daartoe geroepen voelen, kunnen zetelen – bijvoorbeeld de Zuid-Vlaamse gemeenten en “communautés de communes” die dat wensen, of – waarom niet – een historisch Nederlandstalige stad als Edingen. Misschien kan er zelfs het aangewezen blijken de vertegenwoordiging van de Staten-Generaal en het Vlaams Parlement te vervangen door vertegenwoordiging van rechtswege van lagere bestuursniveau, omdat het nu eenmaal praktisch moeilijk is als kleine gemeente op gelijke voet te handelen met de geprofessionaliseerde vertegenwoordiging van respectievelijk 17 en 7 miljoen mensen (in het eerste geval niet enkel uit het eigenlijke Nederlandse taalgebied).

Nu reeds voorzien de Statuten van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren dat buitenlandse leden kunnen toetreden. Maar dan moeten zij wel aangeven tot welke “nationaliteitsgroep” zij gerekend wensen te worden. Waarom niet eerder denken aan het opheffen van deze keuzeplicht, gecombineerd met minimale vertegenwoordiging van beide staatsgroepen, een garantie dat geen van de ‘staatsgroepen’ een meerderheid binnen de raad heeft en eventueel een uitbreiding van het aantal leden van de Raad? Ook kan worden overwogen af te zien van de staatsburgerschapsvereiste voor de Algemeen Secretaris.

De denksporen die hierboven worden aangereikt, zijn niet “te nemen of te laten”: het zijn slechts bijdragen tot een creatief denkwerk over hoe we de positie van het Nederlands aan weerszijden van de schreve kunnen versterken. We zijn ons er ook van bewust dat dit vanuit internationaalrechtelijk oogpunt misschien een delicate oefening kan blijken; zolang de huidige Europese statelijke structuur bestaat, kan er ook niet anders dan een zeker onevenwicht tussen de verschillende Nederlandstalige gebieden bestaan, aangezien niet alle over verdragsrechtelijke autonomie beschikken. Bijvoorbeeld op het vlak van de begroting van de Taalunie kan een voortzetting van de bilaterale benadering in dat kader misschien onvermijdelijk blijken. Niettemin denken we dat deze bijdrage niet zonder waarde is. Wij kunnen echter niet anders dan blijven benadrukken dat zulks slechts kan en mag gebeuren op nadrukkelijke vraag van de Zuid-Vlamingen zelf; anders dreigt men slechts wantrouwen en onbegrip te zaaien. Iedere verdachtmaking van irredentisme moet uit de weg worden geruimd, want dit laatste is niet enkel strategisch dom maar ook beledigend voor de Zuid-Vlamingen.